ژیانی کۆمەڵایەتی تورکەکان لە ڕابڕدوودا لەخۆگری دوو تایبەت‌مەندی گرینگە کە ڕەنگ‌دانەوەی ژینگی سارد و ویشیکی ژینگەی مێژوویی تورکەکان واتە (موغولستان) و دەورووبەرێتی، یەکەم تایبەت‌مەندی ئەوان شواناکارەییە، ئەوان ئاژەڵدار و کۆچەر بوون بۆ دابین‌کردنی بژیوی ژیانی خۆیان و ئاژەڵەکانیان بەردەوام لە کۆچ و جێ‌گۆڕکێ‌دا بوون. دووهم تایبەتمەندیان کە زایەڵەی یەکەم تایبەت‌مەندیە، شەڕکەری ئەوان بوە، ئەوان بۆ دابین‌کردنی ژیان بەردەوام لە شەڕ و هێرش و تاڵان دابوون و خەریکی تاڵان‌کاری بوون، هەربۆیەش لەوەها کۆمەڵگایەکی مرۆیی‌دا هونەر ئەمجۆرەی لە کۆمەڵگای نیشتەجێی ڕۆژهەڵاتی‌ناوین‌دا دەرکەوتووە، بوونی نەبوە. ئەوان هیچ‌کات مەجالی خوێندەواری و هونەرپەروەریان نەبوە، بەڵام یەکجار زۆر دڕەندە، خوێن‌ڕێژ و تاڵان‌کار بوون و هەرچی بەردەستیان کەوتووە تاڵانیان کردوە، ئەوان لەپاش هێرشە بەربڵاوەکەی چەنگیزخان بۆ لای ڕۆژهەڵات، هەرچی دەسکەوتی مرۆیی بوو یان تاڵانیان کرد یان لەناویان برد. تورکەکان لەپاش نیشتەجێ بوون لە ڕۆژهەڵاتی ناوین و بەتایبەتی کوردستان، فێری شێوە مەعاشرەتی کۆمەڵایەتی تایبەتی کۆمەڵگا نیشتجێیەکان بوون، لەوان فێرە هونەر و خوێندن و پێگەیاندن بوون، دەشێ بگوترێ کە ئەوان جگە لە شەڕ و هێرش هیچ ئەزموونێکان بۆ گەیاندن نەبوو، بەڵام لەبەرامبەردا شارستانییەت و هونەر فێر بوون. یەکێک لەو هونەرانە مووزیکە کە لە کۆمەڵگای نیشتەجێی کوردستان ئەوان لە کوردەکان فێری بوون و زۆر لەوەدەچێت کە مێلۆدیە کوردێکانیان تورکاندبێت، هەر بەم جۆرەی بەهۆی دەسەڵات‌دارێتی و حکوومەتی تورکەکان بەشی هەرەزۆری ناوە کوردێکانی کوردستان سڕاونەوە و وشەی تورکیان لەجێات سەپاوە، بێ‌گومان موزیکی کوردیش دەشێ بەم شێوەیە داگیرکرابێت و ناوی تورکی بەسەردا سەپا بێت.
زیندووکردنەوەی مێلۆدیە کوردێکان
هەڵەیەک بەبەردەوامی لەناو کۆمەڵگای کوردی‌دا و لەلایەن بەشێک لە هونەرمەندان و یەک لەوان مستەفا دادار دووپات دەکەرێتەوە، لەم دواییانەدا مستەفا دادار لە وتوو وێژ لەگەڵ ڕووداو باس لە “کورداندنی” مێلۆدیە تورکێکان دەکات لەلایەن حەسەن زیرەک و سەرچاوەی مێلۆدێکانی بەشیکی زۆری گۆرانێکان نەمر حەسەن زیرەک بۆ تورکەکان دەگەڕێنێتەوە، بەباوەڕی من ئەمە هەڵەیەکی کووشەندەیە، بەباوەڕی نووسەری ئەم دێڕانە ئەم مێلۆدیان کوردی بوون و وەک چلۆن ناوی بەشیکی زۆری کوردستان بەهۆی دەسەڵاتی حکوومی تورکەکان گۆڕاوە، ئەمانیش لەلایەن تورکەکانەوە تورکێندراون، واتە لەسەرچاوەدا کوردی بوون بەڵام وەک بەشێک لە ڕەوتی ئاسمیلەکردنی کوردەکان لەڕێی کووشتن، زمان سڕینەوە و داگیرکردنی ژێئۆپۆلەتیک، داگیر کراون و تورێکندارون، واتە مێلۆدیە کوردێکان تەنیا لە زمان‌دا بەتورکی کراون، بەڵام لەهەست و زەوق‌دا بەهۆی ئەوەکە زایەڵی پێوەندی ڕووحی تاکی کورد لەگەڵ ژینگەی کوردستان بوە هیچ‌کات تورکەکان نەیان توانیوە بیتورکێنن، هەربۆیەش کاتێ لەلایەن هونەرمەندانی کورد بەتایبەتی نەمران مامۆستا مەحەممەدی ماملێ و مامۆستا حەسەن زیرەک دەگەڕێندرێنەوە سەر زمانی ڕەسەنی خۆیان واتە کوردی، جارێکی‌تر هەست و زەوقی کوردانەی ئەم مێلۆدیانە لەگەڵ زمانی مێلۆدێکان بەیەک دەگەنەوە و ڕووح و ڕەوانی بیسەری کورد پاراو دەکەن، من وەک گوێ‌گری ئەم مێلۆدیانە و هۆگری موزیکی کورد بەم ڕەوتە دەڵێم زیندووکردنەوەی مێلۆدیە تورکێندراوەکان و سەرلەنوێ بەکوردی کردنیان، بەپێچەوانەی بەڕێز مستەفادادار و بەشێکی‌تر کە پێی دەڵێن کورداندنی موزیکی تورکی. بێ‌گومان لە نێوان ئەم دوو رەوتەدا جیاوازی ناوەرۆکی و گەوهەری هەیە، ڕەوتی یەکەم ئاماژە بە گەڕاندنەوەی مێلۆدیە داگیرکراوەکان‌دەکات بۆ سەرچاوە بەپێ‌داگری لە کوردانە بوونی ئەم مێلۆدیانە و ڕەوتی دووهەم ئاماژە بە داگیرکردنی مێلۆدی تورکی دەکات لەلایەن کوردەکانەوە بەپێ‌داگری لە تورکی بوونی ئەم مێلۆدیانە وەک سەرچاوە. ئەمە لەڕاستی‌دا نەکۆڵی‌کردن و بەخشینی بەشێکی گرینگی مێژووی کوردیە بە تورکەکان و ملکەچ‌کردن بۆ داگیرکاری و داگیرکەرە، مێژوویەکی کە منی کوردی ئەم سەردەمە پێویستە بۆ دەرکەوتن وەک سوبژە، سیمای خۆم لە خودی مێژووی کوردی‌دا بدۆزمەوە ببینمەوە، ئەوە لەکاتێک‌دایە کە بەهەڵە ئەم سەرچاوە گرینگە مێژووییە بە تورکەکان دەبەخشین.
بێ‌گومان موزیک دەرکەوتەیەکی گرینگی کۆمەڵایەتی و لەودا شعور و هەست لەڕیی وشە و مێلۆدی بەیەک دەگەن و دەبێتە تابڵۆیەکی زیندووی کۆمەڵایەتی کە لەلایەک دەرخەری فۆڕمی زەینی و شعووری کۆمەڵگایە و لەلایەک دەرخەری فۆڕمی هەست و زەوقی کۆمەڵگایە. لەڕاستی‌دا موزیک لەڕێی لێک‌هاڵاندنی وشە و هەست بناغەیەکی گرینگی شووناسی تاک و نەتەوەی هەر کۆمەڵگایەکە کە کارتێکەری قوڵی لەسەر پەرەی ڕووحی نەتەوەیی لەهەر کۆمەلگایەک هەیە. موزیک لەهەر چاخێکی زەمانی‌دا دەشێ وەک پەڕتووکێکی مێژووی بخوێندرێتەوە و ببیندرێت کە لەخۆگری حەز، تاسە، ترس، دڵەڕواکێکان و خواستەکانی مرۆڤی کۆمەڵگایە. بۆیەش لەتوێژینەوە مرۆڤ‌ناسێکان‌دا دەور و ڕۆڵێکی گرینگی هەیە. بەم هۆکارانە نووسەری ئەم دێڕانە پێشنیار دەکات تا بە هەستێکی کوردانە و بەرپرسیارانە شرۆڤە و توێژینەوە لەسەر موزیکی کوردی بکرێت تا بەر بەخەسارە قەرەبوونەکراوەکان بگیرێت.
