نووسینی:مامۆستا ئامانج غازی
به ئاوه‌ڕدانه‌وه‌یه‌كی خێرا و تێڕامانێكی چڕ بۆ گه‌نجینه‌ی گۆرانی كوردی یاخود ڕاستتر بڵێین بۆ ئه‌و ده‌نگانه‌ی كه خۆیان ده‌بنه ڕوخسار و ناوه‌ڕۆكی ناساندن و هه‌ڵسه‌نگاندنی چۆنیه‌تی پۆلینكردن و دانانی پله و پایه و پێگه‌یان له نێوه‌ندی هونه‌ری كوردییدا كۆمه‌ڵێ له‌و ده‌نگه پڕ زایه‌ڵانەتوانیویانه گۆڕانكاری بنه‌ڕه‌تی له شێوه‌و شێوازی ده‌ربڕین و (ئادا)ی نه‌ته‌وه‌یی كه هه‌ڵقووڵاوی نێو كانیاوی ره‌سه‌نایه‌تی ژینگه و سروشت و پێگه كۆمەڵایتیه‌كانن .
بۆیه كه باس دێته سه‌ر دانانی چوارچێوه‌یه‌كی (هونه‌ری ـــ زانستی) بۆ ئه‌و هونه‌رمه‌ندانه‌ی كه توانیویانه جێ په‌نجه و بابه‌ت و هزری نوێ بخه‌نه سه‌ر خه‌رمانی هونه‌ره‌كه‌یان، ئه‌وا بێگومان ده‌بێ له‌و كه‌ڵه هونه‌رمه‌ندانه ده‌ست پێ بكه‌ین كه هه‌رسێ كۆڵه‌گه‌ی هونه‌ری گۆرانی له (گۆرانی فۆلكلۆری ـــ گۆرانی میللی ـــ گۆرانی دانراو) یان كردۆته بنه‌ماو سه‌ره‌تای چۆنیه‌تی مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ ئه‌م هونه‌ره‌ندا.
ئه‌وه‌ی جێگه‌ی سه‌رنج و رامانی ئێمه‌یه سه‌باره‌ت به هونه‌رمه‌ندانی پێشه‌نگ ئه‌وان هه‌میشه ویستوویانه ده‌روازه‌یه‌كی واڵا بۆ په‌یوه‌ندی هونه‌ری و گشتی به‌یه‌كه‌وه له‌گه‌ڵ یه‌كتریدا پته‌و بكه‌ن و به‌رده‌وامی پێ ببه‌خشن (ئه‌م په‌یوه‌ندیانه كه به‌داخه‌وه ئێستا به‌و شێوه نییه كه ئاڵوگۆڕی بیرو راو و سه‌رنجی هونه‌ری بونیاتنه‌ری به‌دواوه بێ) كه‌واته مه‌به‌ستم له‌م پیشه‌یه له‌وه‌دا به‌رجه‌سته ده‌بێ كه هونه‌ری گۆرانی له‌نێو بنه‌ماڵه‌ی (ماملێ)دا بووه‌ته پیشه‌یه‌ك ناتوانرێ ده‌ستبه‌رداری یاخود به‌ڕێزه‌وه سه‌یر نه‌كرێ.
لێره‌دا ئه‌م په‌یوه‌ندییه توند و تۆڵه هاتۆته كایه‌وه كه ئامانجه‌كانمان به ڕوونی ده‌پێكێ (ماملێ)ی باوك و هه‌ڵگری په‌یامی (ئادا و مۆركی ئه‌و بنه‌ماڵه‌یه) كاتێ كه‌توونه‌ته به‌ر ڕۆشنایی هونه‌ری به گشتی و موزیك و گۆرانیش به تایبه‌تی كه به شێوه‌یه‌ك مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ (گۆرانی)دا كردووه كه ده‌بێ (گۆرانی) پێداویستییه مێژوویی و سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تی و هونه‌ری نێو كۆمه‌ڵگا بپێكێ و له هه‌مانكاتدا دابینیان بكات.
هونه‌ری گۆرانی چڕین له‌لای (ماملێ)ی هونه‌رمه‌ند به سه‌لیقه‌ییه‌وه له دایك بووه‌و سات دوای سات به شێوه‌یه‌كی ڕاست و دروست نه‌ش و نمای كردووه. دوو خاڵی زۆر گرنگ هه‌ن له هونه‌ری (ماملێ)دا كه رێڕه‌وو پێگه‌ی تایبه‌تی ده‌به‌خشنه ئه‌و ده‌نگه:
1- ئادا و چۆنیه‌تی ده‌ربڕینی هونه‌ری پێش ده‌نگخۆشی كه‌ووتوه‌وه له سه‌رجه‌م گۆرانیه‌كاندا ئه‌م خاڵه وه‌چه‌رخانێكی میژوویی دانه‌بڕاوی داوه‌ته هونه‌ری ئه‌م هونه‌رمه‌نده كه بتوانێ له‌گه‌ڵ گشت سه‌رده‌مه‌كاندا خۆی بگونجێنێ و پیر و گه‌نج و چێژ وه‌رگری به‌سه‌لیقه هه‌رسێكیان به‌یه‌كه‌وه بخاته نێو ئه‌ندێشه‌كانی هونه‌ری گۆرانییه‌وه.
2- سوود وه‌رگرتن له گۆرانیه (فۆلكلۆری و میللیه‌كان) بووه‌ته هه‌وێنی له دایكبوون و سه‌رهه‌ڵدانی ئاوازی دانراو و خۆی به واتایه‌كی تر (میلۆدی فۆلكلۆری و میللی كوردی) كه به شێوه‌یه‌كی گشتی (4 تا 8)مازۆره‌ی موزیك پێكهاتوون.
لای ماملێ ئه‌م میلۆدییانه بێئه‌وه‌ی به هیچ بیانویه‌ك یاخود شێوه‌یه‌كی ڕاسته‌وخۆ ده‌ستكاری بكرێت ده‌بنه هه‌وێنێكی زیندووی سه‌هه‌ڵدان و له دایكبوونی كۆپله‌ی تازه كه كت و مت وه‌ك بێچكه‌ی شه‌رعی میلۆدیه‌كانن و له هه‌مانكاتدا دووباره‌بوونه‌وه‌ی ڕیتمی (6/4)ی ده‌روێشی له زۆرینه‌ی گۆرانیه‌كانی (ماملێ)دا جۆرێك له تایبه‌تمه‌ندی و ناسینه‌وه‌ی هونه‌ری ئه‌م هونه‌رمه‌نده گه‌وره‌یه‌ی پی به‌خشیووه.
هه‌ڵبژاردنی ده‌قی شیعری كلاسیكی كوردی بۆ (ئادا) كردنی مه‌قامه كوردییه‌كان له‌لای (ماملێ)دا به شێوه‌یه‌كی (ڕه‌مه‌كی) نه‌هاتووه به‌ڵكو به سه‌رنج و تێگه‌یشتنێكی ڕاده‌به‌ده‌ر هاتووه له‌وه‌ی چ جۆره مه‌قامێكی گونجاو له‌گه‌ڵ چه‌مكی شیعره‌كاندا ده‌گونجێ، خوێندنه‌وه‌ی شیعری كلاسیكی كوردی به زمانی چڕین و موزیك جیاوازییه‌كی به‌رچاوی هه‌یه له‌گه‌ڵ ئه‌و ده‌قه‌ی كه له‌لایه‌ن خودی شاعیره‌كه‌وه نووسراوه. هونه‌رمه‌ند ده‌بێ هه‌میشه به‌رگێكی نوێ و تازه بخاته به‌ر ئه‌و كالێیه‌ی كه له‌به‌ر ده‌ستیا گه‌وره ده‌بێ، زۆر له‌و تێكستانه‌ی كه هه‌ڵگری ئایدیاییه‌كی دیاریكراوی شاعیر بوونه له ئان و ساتی خۆیدا دواتر له هزری هونه‌رمه‌ندی ئاوازدانه‌ر و مه‌قامبێژدا كراونه‌ته بابه‌تی موزیكی ئایدیاو تێڕوانێكی گه‌وره‌تر و فراوانتریان هه‌ڵگرتووه كه زۆر جار بونه‌ته هۆكاری گۆڕانكاری و تێگه‌یشتنێكی تر بۆ خودی شیعره‌كه و بابه‌ته هونه‌رییه‌كه، گرنگیدانێكی بی سنووری (ماملێ) به بابه‌تی موزیك له شاكاره‌كانیدا بابه‌تێكه پێویستی به هه‌ڵوه‌سته كردن هه‌یه له‌سه‌ری.
مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ چه‌ندین ژه‌نیاری به توانا له نه‌ته‌وه جیاجیاكاندا هۆكاری ئه‌و گۆرانكارییه بابه‌تیانه‌یه له گۆرانیه‌كاندا كه هه‌میشه ئه‌وان به دوای ئه‌و نوێكاریانه‌دا وێڵن كه له ده‌نگی هونه‌رمه‌نده‌وه ده‌كه‌وێته سه‌ر ژێی ئامێره‌كانیان لێره‌دا هه‌ردوو كۆڵه‌گه سه‌ركیه‌كه (ده‌نگی پڕ سۆز و مه‌عریفه‌ی ماملێ له چۆنیه‌تی چڕینی گۆرانیه‌كان و موزیكی ئامێره‌كانی وه‌ك تار و زه‌رب و كه‌مانچه، كه به ستایلێكی تر ده‌كه‌ونه به‌ر گوێچكه‌كانمان له‌لایه‌ن ژه‌نیاره‌كانه‌وه جۆرێك له ئاڵو گۆڕكردنی هونه‌ری و به‌راوردكاری به‌خۆوه هه‌ڵگرتووه كه له كاتی ژه‌نینی موزیكه‌كاندا وه‌ك:(پێشه‌كی ـــ كۆپله ـــ باگڕاوندیی موزیكی له‌گه‌ڵ ده‌نگ (هارمۆنی)
(ماملێ)ی هونه‌رمه‌ند ویستویه‌تی ئیلهام و چه‌مكی نوێبوونه‌وه له‌و موزیكانه ببه‌خشێته گۆرانیه‌كانی له هه‌مانكاتدا وه‌كو په‌یره‌وێكی به‌رده‌وامی گۆرانی كوردی كه موزیكی گۆرانیه‌كان له زۆرینه‌ی هه‌ره زۆری گۆرانیه كوردییه‌كان دووباره كردنه‌وه‌ی میلۆدییه ده‌نگیه‌كه‌یه له‌لایه‌ن ژه‌نیارانه‌وه به ئامێره‌كانیان.
دە‌لێم گه‌ر به وردی گوێ بۆ گۆرانیه‌كانی (ماملێ) شل بكه‌ین هه‌ست ده‌كه‌ین هه‌میشه موزیكی گۆرانیه‌كان له گۆڕانكاری به‌رده‌وامن و ته‌نانه‌ت هه‌ندێ میلۆدییه‌كان كه (ماملێ) چڕیویه‌تی پاش ئه‌وه‌ی موزیكی بۆ كراوه له كۆپله‌یه‌ك بۆ كۆپله‌ی دوای خۆی گۆڕانكاری به‌رچاوی به‌خۆوه بینیوه له باشه‌وه بۆ (ئادا)كردنێكی چاكتر.
(ماملێ)ی هونه‌رمه‌ندی به سه‌لیقه‌و ئه‌زموونی چڕ هه‌میشه به ڕێز و وردبوونه‌وه‌یه‌كی ته‌واو سه‌یری رابردوو و هونه‌رمه‌ندانی پێشه‌نگی پێش خۆی كردووه، زۆر به وردی گوێی بۆ هونه‌رمه‌ندانی گه‌وره (سه‌ید عه‌لی ئه‌سغه‌ری كوردستانی و مه‌لا كه‌ریم و عه‌لی مه‌ردان و سێوه) گرتووه‌و له‌وانه‌وه چۆنیه‌تی (ئادا) كردن و چڕینی بابه‌ته هونه‌ریه‌كان فێربووه، بەڵام چ فێربوونێك؟! فێربوونێك كه وه‌كو وانه‌یه‌كی ته‌واوكه‌ر بووه بۆ گه‌نجینه‌ی هونه‌ری ماملێ به واتایه‌كی تر (ماملێ) هه‌موو ئه‌و ده‌نگانه‌ی له‌لاوه زۆر گه‌وره و پیرۆز بوونه، به‌ڵام كاتێ هاتووه ئادای گۆرانیه‌كی هونه‌رمه‌ندی قوتابخانه (حه‌سه‌ن زیره‌ك) بكاته‌وه به شێواز و ستایل و گوتنی (ماملێ)یانه چڕیویه‌تیه‌وه كه‌واته گوێگرتن و كاریگه‌ری هونه‌رمه‌ندانی پێش خۆی له‌سه‌ر هونه‌ری ماملێ ته‌نها ئه‌زموون و ده‌وڵه‌مه‌ندییه‌كی تری بێ سنووری پێ به‌خشیووه، كه دواتر هه‌ر هه‌مووی به قازانجی هونه‌ری كوردی به گشتی و هونه‌ری (ماملێ) به تایبه‌تی ته‌واو بووه.
بلیمه‌تێكی تری زیندووی هونه‌ری ماملێ (گونجانی هونه‌رییه له نێو بابه‌ته فره جۆره‌كانی گۆرانی گوتنی كورد كه لایه‌نه‌كانی (دڵداری و سۆز ـــ قاره‌مانێتی ـــ شین و لاواندنه‌وه ـــ گۆرانی رۆژانه (كار و ژیانی كۆمه‌لێیه‌تی ـــ گێڕانه‌وه‌ی مێژوویی.. . هتد) به خۆوه ده‌گرێ. ماملێ هه‌میشه قه‌ناعه‌تی به‌وه هه‌بووه كه ده‌نگی ئه‌و ده‌نگێكی سۆزداری خۆشه‌ویستی باران ئاسایه كه هه‌موو سنوره‌كانی ده‌به‌زێنێ و هه‌موو كات گوشار ده‌خاته سه‌ر خۆشه‌ویستیان كه به خۆیان دابچنه‌وه‌و نه‌كه‌ونه داوی خیانه‌تكاری و خۆ جوینه‌وه كه‌واته بۆ هونه‌رمه‌ندی گۆرانیبێژ زۆر گرنگه كه (پێداویست و سنوور و قورگ و تایبه‌تمه‌ندی و ستایل و شێواز)ی ده‌نگی خۆی بناسێ ئه‌وسا بتوانێ ئه‌م چڕینه بخاته به‌ر گوێچكه‌ی بیسه‌ر و چاوی بینه‌ر.
هونەریه‌تی (ئادا)ی ماملێ له چڕینی گۆرانیه‌كه زۆر زاڵتره به‌سه‌ر هونه‌ریه‌تی (ده‌نگخۆشی)ی به گشتی (ئادا) به چه‌مكی سه‌ركه‌وتنی بابه‌تێك هه‌میشه له به‌شه‌كانی تری گۆرانی ناترازێ، بەڵام به پێودانگی هه‌ڵسه‌نگاندن (ئادا)ی هونه‌رمه‌ند پله و پایه‌كه‌ی به‌رزتره له چۆنیه‌تی ده‌ربڕینی سۆز و خۆشه‌ویستی به ده‌نگه‌وه. له ڕسته میلۆدییه‌كانی (ماملێ)دا جۆرێك له (Sincup)ی هونه‌ری هه‌ست پێده‌كرێ و هه‌ندێ جاریش (ڕیتم)ی ناوه‌وه‌ی گۆرانی جۆرێك له (bit) ده‌رچوونی تێدایه، به‌ڵام به مانای ئێسته‌تیكه‌وه لێكده‌درێته‌وه. ڕسته میلۆدیه‌كان له‌لای (ماملێ) بالێ ده‌ستن له ڕووی داڕشتن و زمانی موزیكه‌وه مه‌به‌ستم كاتێ كه شیعر مانا ئه‌زه‌لیه‌كه‌ی به ده‌سته‌وه ناداوچیڕۆكی ژیانێك ده‌گێڕێته‌وه (ماملێ) به ئاواز و میلۆدی كه‌دانزایه‌كی) هونه‌ری به بناگوێی كۆتایی ڕسته شیعره‌كاندا ده‌داو لێره گوێگر هه‌ست ده‌كا جۆرێك له هاوكێشه‌ی هونه‌ری به ئه‌ندازه‌ی دابه‌شكردنێكی هارمۆنی گرنگی هه‌یه و ئه‌م هاوسه‌نگێه لای ماملێ جۆرێك له ساده‌یی و ساكاری میلۆدی و ده‌ربڕین ده‌به‌خشێ، بۆیه هه‌ست ده‌كه‌ین كه هه‌وادارێكی زۆر له ئاره‌زوومه‌ندانی ئه‌م ده‌نگه ده‌توانن به ئاسایی لاسایی ئه‌م ده‌نگه بكه‌نه‌وه له ڕووی ده‌نگه‌وه، به‌ڵام هه‌رگیز هیچیان ناگه‌نه ئاستی لاسایی كرنه‌وه‌ی (ئادا)ی ده‌نگه‌كه له ڕووی ڕسته و میلۆدی و ته‌جوید و له‌رینه‌وه (Trill) و ئه‌كسنت و Forte Piano و ئه‌پۆجیاتورا موزیكیه‌كان.
بۆیه هونه‌ری ماملێ له زۆرترین پانتاییه‌وه ده‌چێته نێو مێژووی موزیك و گۆرانی كوردی، چونكه ئه‌م هونه‌ره توانیویه‌تی (ئادا)ی هونه‌ری به یه‌كه جیاجیاكانی پێكهاته‌ی گۆرانییه‌وه گرێبداو (ده‌نگ) بكاته پێوه‌رێكی سه‌ره‌كی بۆ سه‌ركه‌وتنی گۆرانی له‌ته‌ك ئاواز و شیعر و موزیكدا، به‌م پێودانگه ماملێ به جیاوازتر ده‌بینم له هونه‌رمه‌ندانی تری كوردستان و ناوچه‌كه و جیهانیش به گشتی.
